تاریخچه آجر اصفهان

اصفهان، یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران است که به عنوان مرکز فرهنگ و هنر در طول تاریخ به شهرتی جهانی دست یافته است. یکی از جواهرهای هنری این شهر، هنر اجر می‌باشد که به عنوان یکی از نمادهای زندهٔ تاریخ و هنر اصفهان، به دلیل زیبایی، هنرمندی و تاریخچه ای فراوان، همواره توجه هنردوستان و محققان جلب کرده است.

تاریخچه اجر در اصفهان، یک داستان فراتر از هنر و معماری است که نه تنها زیبایی‌های بی‌نظیری به جا گذاشته، بلکه نماینده فرهنگ و تاریخ ژنراسیون‌های مختلف این شهر می‌باشد، که توسط هنرمندان ماهر این منطقه با آرمان‌ها و احساسات خود به طراحی و اجرا درآمده است.

آجر ها به دو گروه دستی و ماشینی تقسیم بندی می شوند. آجرهای دستی خود به دو نوع فشاری و قزاقی سفید و آجر ماشینی نیز به توپر و سوراخ دار تقسیم بندی شده اند. میزان جذب آب مطابق استاندارد ایران در آجرهای دستی بیش از ۲۰% و در آجر های ماشینی ۱۶% و کمترین برای هر دو نوع آجر ۸% مشخص شده است.

تاریخچه آجر

آجر از کهن ترین متریال ساختمانی است که تاریخچه آن براساس عقیده بعضی از باستان شناسان به ۱۰ هزار سال قبل می رسد. قدمت آجر به این شکل است که در ایران باقی مانده های کوره های سفال پزی و آجر پزی در شوش و سیلک کاشان که قدمت آنها به هزاره چهارم قبل از میلاد می رسد یافت شده است.

همینطور علائمی از تولید و استفاده آجر در هندوستان حاصل شده که روایت کننده از قدمت ۶ هزار ساله تاریخ آجر در آن کشور است و آجر بابلی و نام خشت هایی بوده که بر روی آنها منشورها، قوانین و همچنین چیزهایی آنها را می نوشتند. فرض میشود اولین بار از پخته شدن خاک دیواره ها و کف اجاق ها به پختن آجر دست یافته اند. کوره های آجر پزی نخستین طبق حدسیات از مکان هایی تشکیل می شده که در آن لایه های هیزم و خشت متناوبا روی هم نظم داده میشدند .

قدمت آجر از آجر از آسیای غربی به سمت غرب مصر و بعد از آن به روم و به شرق هندوستان و چین رفته است و در سده ۴ اروپایی ها مقدمات استفاده از آجر برپاشد ولی بعد از مدتی از شهرت افتاده و رواج دوباره از سده ۱۲ میلایی بوده که از ابندا از ایتالیا شروع شد. در ایران باستان ساختمان های بزرگ و زیبایی بنا شده اند که قسمتی از آنها هنوز پابرجا هستند،همچون:

طاق کسری در غرب ایران

قدمت آجر تاریخچه ای طولانی دارد. مزار شاه اسماعیل سامانی در گنبد کاووس و مسجد اصفهان را که با آجر ساخته اند. همچنین پل ها و سدهای باستانی مانند پل دختر، سد کبار در قم از اولین ساخته های قدیمی می باشند.

انواع آجر در ایران کهن

در قدمت آجر اینطور گفته شده  که در ایران هرجا سنگ نبوده و خاک خوب هم در دسترس بوده است آجر پزی و مصرف آجر مورد استقبال قرار گرفته است. ابعاد آجر ایلامی حدود ۱۰ * ۳۸ * ۳۸ سانتیمتر بوده است. پختن و مصرف آجر در دوره ساسانیان انتشار یافته و در بنا های بزرگ مانند آتشکده ها کاربرد داشته است. اندازه آجر این دوره تقریبآ ۴۴ * ۴۴ * ۷ تا ۸ سانتیمتر بوده است و پس از آن ابعاد آنها به  ۲۰ * ۲۰ * ۳ تا ۴ سانتیمتر تغییر یافته و کوچک شده است.

در فرش کردن زمین ساختمان از آجر بزرگتری به نام ختایی به اندازه ۵ * ۲۵ * ۲۵ سانتیمتر و یا بزرگتر از آن به نام نظامی در اندازه ۴۰ *۴۰ *۵ سانتیمتر کار می شده است. از مدلهای دیگر آجر در گذشته آجر قزاقی می باشد که قبل از جنگ جهانی اول، روسها آن ها را تولید می کردند که ابعاد آن ۵ * ۱۰ * ۲۰ بوده است.

مختصری با آجر و مواد تشکیل دهنده آن

آجر نوعی سنگ مصنوعی است که از پختن خشت خام و تنوع آن بر پایه گرما به دست می آید. خاک آجر ترکیبی است از خاک رس، ماسه فلدسپات، سنگ آهک، سولفات ها، سولفورها، فسفاتها، کانی های آهن، منگنز، منیزیم، سدیم، پتاسیم، مواد آلی و . . .

مرحله های تولید آجر شامل:

• حفر و خارج نمودن مواد خام
• آماده سازی مواد اولیه
• قالب گیری
• خشک کردن
• درآوردن و انبار کردن محصول

انواع کوره های آجرپزی

پس از خشک شدن آجر، خشت ها را در کوره ترتیب میدهند. نحوه چیدن آنها به حالتی است که بین آنها فاصله وجود دارد تا گازهای داغ و شعله به راحتی از لای آنها عبور کنند. کوره های آجر پزی سه مدل هستند. از جمله می توان به کوره تنوره ای هوفمان و تونلی نام برد. قابل یادآوری است که کوره های تونلی جدیدترین کوره های آجر پزی می باشند که در آنها سرامیک های درجه یک و صنعتی نیز می پزند.

ویژگی های آجر خوب باید در مقابل با آجر دیگر صدای زنگ بدهد صدای زنگ علامت سلامت توپری و مقاومت و کمی میزان جذب آب آن است آجر خوب باید در آتش سوزی ایستادگی کند و خمیری و آب نشود رنگ آجر خوب باید یکنواخت باشد و همچنین باید یکنواخت و سطح آن بدون حفره باشد سختی آجر باید به گونه ای باشد که با ناخن خش نیفتد.

استاندارد آجر در ایران

براساس آخرین استاندارد ایران به تاریخ هفت خرداد ۱۳۵۷ در باره آجرهای رسی، آجر ها به دو گروه دستی و ماشینی تقسیم بندی می شوند. آجرهای دستی خود به دو نوع فشاری و قزاقی سفید و آجر ماشینی نیز به توپر و سوراخ دار تقسیم  بندی شده اند. میزان جذب آب مطابق استاندارد ایران در آجرهای دستی بیش از ۲۰% و در آجر های ماشینی ۱۶% و کمترین برای هر دو نوع آجر ۸% مشخص شده است.

تاریخچه آجر در اصفهان از کجا شروع شد؟

•  ابتدايی‌ترین ریشه‌ها:
  تاریخچه اجر در اصفهان به دوران قرون وسطی بازمی‌گردد و این هنر ابتدا در مساجد و اماکن مذهبی مورد استفاده قرار گرفت. هنرمندان اصفهان با استفاده از اجر در آراستن این مکان‌ها، فراتر از ساختمان‌های مذهبی به آثاری که تاثیری عمیق بر هنر و معماری منطقه خواهد گذاشت، دست یافتند.
• اوج شکوفایی در دورهٔ صفویان:
  در دورهٔ حکومت صفویان، هنر اجر به اوج شکوفایی خود رسید. مساجد، عمارت‌های شاهنشاهی، و باغ‌ها با زیبایی‌های اجر آراسته شدند. آثاری همچون مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام و باغ‌های چهلستون، بیان‌سر و باغ عالی‌قاپو از جمله نمونه‌هایی هستند که هنوز هم زیبایی خود را حفظ کرده و جلب توجه گردشگران و هنردوستان می‌کنند.
• میراث فرهنگی:
  هنر اجر در اصفهان به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی این منطقه شناخته می‌شود. این هنر به عنوان زبانی بی‌کلام، تاریخ و احساسات جامعه را منعکس می‌کند. معماری منحصر به فرد مساجد، برج‌ها، و عمارت‌های تاریخی با نقوش و طرح‌های اجر، داستان جذابی از تلاش و هنر هنرمندان اصفهانی را باز می‌گویند.

نتیجه گیری

تاریخچه اجر در اصفهان نه تنها به ما زیبایی هنری این منطقه را نشان می‌دهد، بلکه به عنوان یک رسانه فرهنگی و تاریخی، باعث ارتقاء ارزش‌ها و هویت جامعه محلی شده است. هنر اجر در اصفهان، نمادی از تلاش و خلاقیت هنرمندان این شهر است که تاثیر بی‌پایانی بر فرهنگ و هویت اصفهانی‌ها گذاشته و به عنوان یک ثروت فرهنگی جهانی معرفی می‌شود.